Sunday, January 10, 2010

Bilinc ve ozgur irade

1) Bu yaz Viyana Universite'sinde Norofelsefe uzerine 10 gunluk bir uluslararasi ders programi icin basvuru yazisi yazmam gerekiyor. Eger basvurumu begenirlerse tum masraflarimi okulum karsilayacak ben ve Banu da Viyana'yi gormus olacagiz :)

2) Yazacagim yazi bilinc, 'benlik' (the self), ve ozgur irade gibi (ve birkac benim cokta ilgilenmedigim konu daha) konularin benim calisma konumla ilgisini ve neden bu derslerde yer almak istedigimi aciklamasi gerekiyor ve benim ne yazacagim hakkinda hicbir fikrim yok.

3) O zaman en temelden baslayalim. Benim calisma konum insan ve hayvanlarda kosullanma ve nedensel ogrenme, karar verme vb. Ornegin bir hayvanin cevresinde yiyecegin varligini gosteren isaretlerin varligina kosullanmasi ya da bir insanin herhangi bir olayin nedenini deneme yanilma ya da mantik youyla ogrenmesi (Daha gercek bir ornek: Su an midem cok agriyor acaba sabah yedigim salamdan mi yoksa aksam yemeginde yedigim mantar corbasindan mi? Onceki deneyimlere dayanarak mantar corbasi diyorum! gercekten).

Bu konular bana ozgur irade ve bilinc konusunda neler soyluyor. Sanirim soyle cesur bir onermeyle baslayabilirim: Hayvanlarin bilinc ve ozgur iradeye sahip olduklarini soyleyebilmemiz icin otomatik olmayan sekillerde de neden-sonuc iliskilerini ogrenebilmeleri ve kontrol edebilmeleri gerekir. Gecen sene calisma projelerimden biri sicanlarin kendi eylemlerinin sonuclarini dis etkenlerden ayirabildikleirni gosteren deneysel bir calismayi aciklamaya calismakti. Bu arastirmaya gore sicanlar (cok aclar) yiyecegin varligini gosterdigini ogrendikleri ampulu kendileri yaktiklari zaman yemek gelmesini beklemiyorlar. Daha basiti yemek gelmesi icin o ampulun deneyci (zavalli doktora ogrencileri) tarafindan yakilmasi gerektigini anlayabiliyorlar. Bunun icin kendi eylemlerinin etkilerini baskalarinin eylemlerinden ayirmalari yani bilincli (amaclilik sahibi ve cevrelerinde olan bitenden haberdar) olmalari bir 'benlige' (eylemleri ve dusunceleri uzerinde sorumluluk) ve ozgur iradeye (eylemleri ve secimleri uzerinde kontrole) sahip olmalari gerekiyor.

4) Ta-daaaaa! O zaman diyebiliriz ki., hayvanlarda bizler gibi bilincli ve ozgur dusunceye sahiptirler. O kadar hizli degil... Gectigimiz senenin yarisini yukarida bahsettigim deneyi modelleyerek gecirdim ve sonunda deney sonuclarinin sadece kosullanmayla aciklanabilecegini gosterip cesitli yerlerde sundum. Bu su anlama geliyor: aslinda hayvanlar kendi eylemlerini basklarininkinden ayirmiyorlar sadece cok hizli bir sekilde isigi acmak icin kullandiklari levyenin yemegin gelmeyecegi anlamina gelecegini ogreniyorlar. Bu tamamen kosullanma yoluyla otomatik bir sekilde olabilecegi icin hayvanlarin bilincli ya da ozgur irade sahibi olmalarina gerek yok.

5) Peki, kosullanma neden bilinclilik-ozgur irade ihtimalini yok ediyor? Cunku blinclilik ve ya ozgur irade atfetmeyecegimiz bircok ilkel canliyi kosullayabilirsiniz. Bunun en cok kullanilan ornegi Aplysia'dir (sumuklu bocek benzeri bir deniz canlisi). Kosullanma (mantikla ogrenme ya da cikarim metodlarinin aksine), siz hic farketmeden de (yani bilincsiz bir sekilde) ortaya cikabilir. Ornegin, hastayken yediginiz yemekleri saglikliyken gordugunuzde midenizin bulanmasi gibi (hastaligin yarattigi mide bulantisini o zaman yediginiz yemegin tadiyla iliskilendirdiginiz icin) bir sonuca ulasmak icin cikarsamalar yapmak zorunda degilsinizdir. Tamamen otomatik olarak olusabilirler biz daha sonradan sadece farkedebiliriz.

6) Sonucta hepimiz kedilerimizi ve ya kopeklerimizi bilincli bireyler olarak gorme egilimindeyizdir. Ama sunun farkinda olmamiz gerekir ki tum bu atfettigimiz ozellikler tamamen otomatik ve bilincdisi mekanizmalarin sonucu olabilirler. Olabilirler cunku bircok hayvan bizim mantiksal cikarsamalar yapmamizi ya da soyutsal dusunmemizi daha da onemlisi kendi eylemlerimiz ve cevremiz userinde sorumluluk ve kontrol saglamamiza yarayan sinirsel mekanizmalardan yoksundurlar (basit bir ornek prefrontal on lob). Ama bu bizim onlari cocuklarimiz gibi gormemizi ve onlarin kisilik sahibi olmalarini engellemiyor.

7) Kisilik konusuna bilerek girmiyorum. Cunku kisiligin tamamen kosullamayla da olusabilen tepki repertuarlari (haha ne havali) olabilecegine (olduguna) inaniyorum. O baska bir konu yine yazarim.

8) Super! Buna benzer birsey yazabilirim. Eger mantiksal hatalar goruyorsaniz bana iletin ki Viyana'da 10 gunluk bedava tatilden olmayayim.


3 comments:

  1. peki bi soru... isigin bir doktora ogrencisi tarafindan yakildiginda yemek gelecegine sartlanan bu sicanlar, isigi kendileri yaktiginda yemek gelmeyecegine kisa surede sartlaniyorlarsa, arada isigi kendi yaktiklarinda da onlara yemek verilse ve de doktora ogrencisi isigi yaktiginda arada yemek verilmese ne olur? gercekten merak ediyorum... o zaman yemegi bir sans eseri yediklerini mi sanirlar? bir de sicanlara isigi yaktiran durum nasil olusturuluyor?

    ReplyDelete
  2. Herseyi en bastan dedigin gibi kurabiliriz. Sicanlar levyeye bastiklarinda yemek gelecegini ogreniyorlar. Sonra o levyeyi kafeslerinden kaldiriyoruz ve isigi yakiyoruz.

    Sonucunu bilemem. Ama sanirim levyeye basmanin yemek getirdigini ogrenecekler ve isiga hic dikkat etmeyecekler. Yani isik-yemek iliskisini hic ogrenmeyecekler ve sonucta da deneyci isigi yaktiginda yemek beklemeyecekler. Bu tabi bir tahmin.

    Hayvanlar hangi davranisin ne sonuc getirecegini yine kosullanma yoluyla ogrenebiliyorlar (buna operant kosullanma deniyor).

    Ikinci soru benimde merak ettigim bi konu. Hayatlarinda hic levyeye basmamis hayvanlar nasil oluyorda bir anda basmaya basliyorlar?

    Sicanlarin ozellikle yeni ortamlarda herseyi koklamak tanimaya calismak gibi bir huylari var (exploratory behavior deniyor bunada). Sanirim iste bunu yaparken yanlislikla levyeye basiyorlar ve isigin yandigini goruyor. Isikta "yemek geliyor" anlamina geliyor. Falan filan.

    Asli doktora ogrencisi olmayi dusundun mu? Hicte fena degilsin deney dizayni falan. :)

    ReplyDelete
  3. aaa cevap gelmis, tesekkur ederim... benden doktora ogrencisi olmaz, bi konuya 3 dakika konsantrasyon oluyorum sonra daralıyorum... hehehe
    konsantrasyon bozuklugu olan cok zeki insanlar ne yapmalı acaba :)))

    ReplyDelete